ریزگرد چیست؟ چرا به وجود می‌آید؟ کجا به وجود می‌آید؟ چند نوع دارد؟ خطرناک‌ترین کدام است؟ چه تأثیری بر محیط زیست می‌گذارد؟
ریزگرد چیست؟
ریزگردها، ذرات بسیار کوچک معلق در هوا هستند که به خاطر ابعاد بسیار کوچک از جاذبه زمین (تا حدود زیادی) می‌گریزند و همراه با گردش جریان هوا (باد) جابه‌جا می‌شوند. این ذرات به تناسب جهت جریان هوا در هر مسیری حرکت می‌کنند و نیز به تناسب شدت جریان هوا تا مسافت‌های بعید طی مسیر می‌کنند. مثلاً ماهواره‌‌ها نشان داده‌اند که ریزگردها از شرق آفریقا به پرواز درآمده و به صورت غبارهای صورتی و سرخ‌رنگ تا ایران و فراتر به سمت شرق طی طریق کرده‌اند. رصد ماهواره‌ای این غبارها نشان می‌دهد که این ذرات تا اقیانوس کبیر کشیده شده موجب باروری اقیانوس می‌شود. بنابراین ریزگردها دارای خاصیت فراوان لااقل برای باروری اقیانوس‌ها هستند. ریزگردها مانند کود طبیعی کوچک‌ترین موجودات دریاها را مثل گیاهان و جانوران تغذیه می‌کنند و به این ترتیب کوچک‌ترین موجودات مانند کف‌زی‌ها تا بزرگ‌ترین آنها مانند ماهی‌ها و نهنگ‌ها را تقویت می‌کنند. به این نحو دریاها بر اثر ورود میلیون‌ها تن ریزگرد، هر روز غنی‌تر و اکوسیستم آنها پیچیده‌تر می‌شود. ریزگردها موجب ورود عناصر گوناگون به آب می‌شوند و یک سوپ مغذی را تشکیل می‌دهند که گیاه و جانور در آن رشد می‌کنند و در نهایت انسان هم از غنای این محیط‌های آبی استفاده می‌کند.
چرا ریزگردها به وجود می‌آیند؟
تالاب، دریاچه یا باتلاقی یا رودخانه‌ای را تصور کنید که انواع موجودات زنده یا پس از مرگ در آنها می‌افتند و مراحل فساد را طی می‌کنند. مراحل فساد صرفاً برای موجودات آلی (زنده) اتفاق می‌افتد. صرفاً گیاهان و جانوران در این مراحل گرفتار می‌شوند. یک علف، بوته، درخت یا بدن یک جانور این مراحل را طی می‌کند تا اثری از آن باقی نماند. یک درخت تناور یا یک جانور بزرگ (مانند فیل) را تصور کنید که پس از مرگ، طبیعت برای آنکه اجزای آن را مجدداً تصاحب و به خود جذب کند باید آنها را به قطعات بسیار کوچک‌تر تجزیه کند. اگر این گیاه و جانور در داخل آب افتاده باشد مراحل فساد کندتر و به آهستگی صورت می‌پذیرد، زیرا آب موجب می‌شود که لایه‌ای سطح گیاه یا جانور را بپوشاند (مانند مومیایی کردن که این غلاف فساد را به تأخیر می‌اندازد ولی بعد از مدتی، با از بین رفتن این لایه فساد آغاز می‌شود. پس از مدتی اگر گیاه یا جانور کماکان در آب باشد، اجزای آن تجزیه شده و توسط جریان آب پراکنده می‌شود ولی اگر دریاچه یا رودخانه و تالاب خشک شود، آن وقت گیاه یا جانور در معرض عوامل فرسایشی مانند نور آفتاب، سرما، گرما، باران و برف قرار گرفته و به تدریج تجزیه می‌شود و حالا منتظر باد و توفان می‌ماند تا با جریان‌های هوا به اقصی نقاط منتقل شود! قدرت وزش باد تعیین می‌کند که تا کجا برود و جهت جریان هوا نیز تعیین‌کننده جهت عبور این ریزگردهاست. بنابراین یکی از دلایل به وجود آمدن ریزگرد، خشک شدن رودخانه، تالاب یا دریاچه و بیرون افتادن محتویات آنها است. ولی چرا باید یک تالاب یا دریاچه و رودخانه خشک شود که ریزگرد تولید کند، یک دلیل آنکه قبل از انقلاب در ایران وسیع ما 13 بند سد وجود داشت اکنون چند سد داریم؟ بیش از 650 بند! هر سدی جلوی عبور آب رودخانه را می‌بندد بنابراین در پایین‌دست رودخانه یا خشک می‌شود یا آب آن کاهش می‌یابد و در هر صورت محتویات بستر رودخانه از آب بیرون آمده و در معرض عوامل فرسایش قرار گرفته و ریزگرد تولید می‌کنند. بنابراین هر جا که سدی روی رودخانه بسته می‌شود، پایین‌دست رودخانه مستعد تولید ریزگرد می‌شود. ما در ایران، حدود 4 برابر ظرفیت مراتع‌مان گوسفند و چراکننده دیگر داریم. چرای بیش از حد موجب لخت شدن زمین شده و زمین عریان موجب پیدایش ریزگرد می‌شود که منتظر حرکت باد است تا از زمین کنده شود و صدها و هزارها کیلومتر را درنوردد! بنابراین ما در ایران ریزگردهایی داریم که خودمان در ایران تولید کرده‌ایم، سدسازی، چرای بی‌حد، مصرف بیش از حد سفره‌های آب‌های زیرزمینی، کشاورزی ناپایدار که آب‌های این سرزمین را هدر می‌دهد همه این عوامل موجب هدر رفتن آب و تولید ریزگرد می‌شود. آبی که به صورت برف و باران از آسمان فرو می‌ریزد در لایه‌های زمین فرو می‌رود تا به سفره‌های آب‌های زیرزمینی می‌پیوندد. بنابراین ستونی از قطرات آب از سطح خاک، سفره آب‌های زیرزمینی در عمق وجود دارد، با برداشت آب این ستون کوتاه‌تر می‌شود تا جایی که دشت‌های ایران فرو می‌نشیند. در برخی موارد نشست زمین در یک ناحیه کوچک اتفاق می‌افتد که به آن فروچاله می‌گویند مانند کبوترآهنگ همدان و میناب بندرعباس. در این شرایط باز هم خاک که آب خود را از دست داده ایجاد ریزگرد می‌کند.
کجا ریزگردها به وجود می‌آیند؟
احتمال بروز ریزگرد در مکان‌های طبیعی که به دست بشر دستخوش تغییرات شده‌اند مانند محل‌های اطراف سدها، رودخانه‌های خشک شده، تالاب‌هایی که به دست ما خشک شده‌اند، محل‌های احداث جاده به خصوص مراتعی که تبدیل به جاده شده‌اند و بالاخره مکان‌های جنگلی که برای کشاورزی و ساخت و ساز تراشیده شده‌اند. همین جا ذکر کنم که هر هکتار از جنگل می‌تواند 5.7 تن ریزگرد را جذب کند و به همین دلیل ارتفاعات اطراف تهران، بالای 1800 متر ساخت و ساز را ممنوع کرده‌اند و البته دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات را غیرقانونی ساخته‌اند و نیز قبرستان شهدا نیز در این ارتفاع غیرمجاز است. اگر این فضا حفظ می‌شد قطعاً ریزگرد کمتری به تهران می‌رسید. شهر اهواز در استان خوزستان چنان مورد هجوم ریزگرد قرار گرفته که در کتاب‌های دانشگاهی در جهان به عنوان نمونه تخریب ریزگردها ذکر شده است؛ دلیل؟ دو مطلب یکی اینکه در گذشته اطراف این شهر زیبا جنگل‌هایی بود که همگی پاکتراشی شد و اهواز در معرض طوفان‌های شدید ریزگرد قرار گرفت. دلیل دوم همسایگی کشور عراق که ریزگرد صادراتی را روانه اهواز می‌کند. سال‌ها پیش در یک هتل در بیرجند دو، سه شبی را بیتوته کردم. وقتی هنگام خداحافظی رسید در دفتر هتل شعری به دیوار زده بود که به یاد دارم:
دشمن دوست‌نما را نتوان کرد علاج
شاخه را مرغ چه داند که قفس خواهد شد؟
در مورد ریزگرد هم باید ببینیم همسایگان‌مان چه کسانی هستند؟ کما اینکه عراق و هورالعظیم در مجاورت خوزستان و اهواز، این استان زرخیز را مبتلا کرده. در همین موضوع یک متخصص ژنتیک توصیه می‌کرد که نظر به نقش مهم پدر و مادر در سلامت ما باید مواظب باشیم پدر و مادر مناسب و سالم را برای خودمان انتخاب کنیم! مسافت حتی اگر هزاران کیلومتر هم باشد می‌تواند در انتشار ریزگرد تاثیر داشته باشد؛ شرق آفریقا، کشور سوریه، عربستان سعودی، ترکیه و بالاخره عراق همان تاثیری را در خوزستان دارند که سیستان و بلوچستان!
چند نوع ریزگرد وجود دارند؟
1- ریزگردهای داخلی (که داخل ایران تولید شده‌اند).
2- ریزگردهایی که منشأ خارجی دارند مانند آنها که از شرق آفریقا می‌آیند یا از سوریه و عربستان سعودی. ناگفته نماند که این دو نوع از یکدیگر قابل تمییز نیستند.
3- ریزگردهایی که منشا گیاهی و جانوری دارند.
4- ریزگردهایی که منشا معدنی دارند مانند سنگ و خاک.
5- ریزگردهای درشت‌تر از 5.2 میکرون.
6- ریزگردهای ریزتر از 5.2 میکرون (5.2 هزار میلیمتر).
ردیف‌های 5 و 6 که مربوط به اندازه و بعد ریزگرد است مهم‌ترین نقش را در تاثیرگذاری ریزگردها دارند. به این ترتیب که معمولاً ریزگردهای خیلی ریز (کمتر از 5.2 هزارم میلیمتر یا 5.2 میکرون وخیم‌ترین تأثیر را در سلامت انسان دارند، زیرا این ذرات خیلی ریز پس از آنکه از راه دهان و بینی وارد حنجره شدند در محلی می‌نشینند که محل تبادل دی‌اکسید کربن و اکسیژن است. اگر این تبادل به خوبی صورت نپذیرد، اکسیژن کافی به ریه‌ها و اندام‌ها نمی‌رسد. نفس تنگی، لب‌های کبود، حالت خفگی و نیاز به اکسیژن از عوارض این‌گونه ریزگردهای خیلی ریز هستند! برای جلوگیری از تاثیر ریزگردها استفاده از ماسک‌های به خصوص توصیه می‌شود. ولی تجربه کووید 19 به ما آموخته که استفاده از ماسک به خصوص آنها که چشمه‌های ریز دارند موجب نفس تنگی می‌شود و به صورت ممتد برای زمان‌های طولانی نمی‌توان از آنها استفاده کرد و حتی‌المقدور بعد از هر نیم ساعت استفاده باید آن را از صورت برداشت و به صورت آزاد نفس کشید. تا به حال از یک نوع ریزگرد که متاسفانه فقط در ایران به کار می‌رود سخن نگفته‌ام و آن ریزگرد حاصل از سوزاندن مازوت در نیروگاه‌هاست. مازوت که به آن نفت کوره یا نفت سیاه می‌گویند در نانوایی‌ها و حمام‌ها به مصرف می‌رسید و تحقیقات نشان داده که به طور صددرصد سرطان‌زا هستند. اگر تصور کنیم نفت استخراج شده را وارد یک لوله تصفیه کنیم در بالای لوله تصفیه سوخت جت، کمی پایین‌تر نفت سفید، بعد گازوئیل و پایین‌تر نفت کوره یا نفت سیاه به وجود خواهد آمد. در گذشته نفت سیاه به نام نفت کشتی هم معروف بود و به امارات می‌فروختیم و آنها این سوخت را در کشتی‌هایی که به نقاط دوردست دریاها می‌رفتند، وارد کرده و می‌سوزاندند؛ تلاطم هوا به قدری شدید بود که این سوخت‌‌ها آلودگی تولید نمی‌کرد. بعدها استانداردهای بین‌المللی میزان کربن را در مازوت حدود نیم درصد تعیین کرد. متاسفانه مازوت ایران 70 برابر بیشتر از این استاندارد بوده (3.5 درصد) در نتیجه ایران مجبور شد که این مازوت را که کماکان تولید می‌شود در ایران دپو کند. با افزایش مازوت ذخیره شده و کاهش مخازن ذخیره مازوت ما مجبور به مصرف آنها در نیروگاه‌ها شدیم. به خصوص در زمستان که سوخت برای تولید الکتریسیته نداریم، مازوت بیشتری مصرف می‌کنیم. مازوت را نه می‌توان به زمین تزریق کرد، نه می‌توان آن را سوزاند به خاطر آلودگی هوا و نه می‌توان آن را به آب ریخت و کسی هم از ما نمی‌خرد! و لذا مال بد...! چاره‌ای نداریم جز آنکه میزان آلایندگی آن را کاهش دهیم. شاید مشتری برای آن پیدا شود. البته هزینه تصفیه مازوت را باید بپردازیم تا شاید مورد قبول بازار خارج قرار گیرد. به هر حال بهتر از مسموم کردن مردم وطن‌مان است. نیروگاه برق نکا که از مازوت استفاده می‌کند به تنهایی هوای منطقه وسیعی را مسموم کرده و مردمی راکه به خاطر هوای پاک به مازندران کوچ کرده‌اند ناامید کرده است؛ حیف.
تاثیر ریزگرد بر محیط زیست!
در ابتدا ذکر یک مطلب لازم است و آن اینکه انسان محور توسعه پایدار و باارزش‌ترین موجودات است و هر چه که برای رضایت اوست، ارزشمند است بنابراین بدون انسان و بدون نگرش او هیچ ارزشی وجود ندارد. بنا بر آنچه گفته شد، عوامل گوناگون وقتی ارزش‌گذاری می‌شوند که توسط انسان ارزیابی شوند. ریزگردها یا هر عامل تغییردهنده محیط نیز باید توسط انسان مورد بررسی و مداقه قرار گیرد و اگر مورد سلیقه او بود، ابعاد قابل قبول خواهد داشت. حدود 2 سال پیش شهر زیبای خوزستان، اهواز زیبای ایرانی موجب هجوم ریزگردها واقع شد. این هجوم کلیه تشکیلات و تاسیسات شهری را از کار انداخت. سیستم اینترنت، سیستم آب شهری، تلفن همه از کار افتادند و کار به تعطیل شدن اداره‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها کشید. تمام اینها تاثیر یک ذراتی است که قابل شناسایی هم نیستند و چنان تأثیری بر یک شهر متمدن امروزی می‌گذارند که زندگی را مختل می‌کنند به طوری که قبل از این حتی این تاثیرات قابل شناسایی نبود. در قسمتی دیگر از این گزارش ذکر کردم که مراکز دانشگاهی تاثیرات ریزگردها را در تاسیسات شهری مورد بحث و بررسی قرار دادند و از آن عبرت گرفتند. همچنین که در حال نگارش این مقاله بودم یکی از خبرنگاران تماس گرفتند و مسئله عجیبی را مطرح کردند. ایشان گفتند شایع شده که در عراق دستگاهی را به کار می‌گیرند که گرد و خاک را (ریزگرد) به طرف ایران می‌فرستند و این ذرات تا تهران طی طریق می‌کنند. واقعاً که چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند. بنده هیچ دستگاهی را نمی‌شناسم که ریزگرد را از عراق تا تهران بفرستد. اما اگر با واقعیت‌ها سروکار داشته باشیم قطعاً بهتر از شایعات پاسخ می‌گیریم. حقیقت آن است که مسئله بغرنج ریزگرد تا آینده قابل پیش‌بینی مهمان ما خواهد بود. تا جایی که کشورهای درگیر متفقاً به فکر رفع مشکل باشند و آن وقت شاید تا 10 سال بعد از ریزگرد رهایی یابند. زودتر از این امکان ندارد. اصلاً اگر چنین اتفاقی بیفتد به طور قطع این مهم‌ترین معاهده بین چند کشور برای بهبود وضع محیط زیست منطقه خواهد بود. به امید آن روز.